Czym jest zjawisko wypalenia zawodowego?

Współczesne oczekiwania decydentów i zarządzających firmami, instytucjami, organizacjami wciąż jeszcze koncentrują się na produktywności pracowników. Mamy w tym zakresie mocne wzorce z poprzedniej epoki, gdy praca była priorytetową wartością. Ten fakt wzmacniały przemiana ustrojowa w 1989 roku i nadejście kapitalizmu, a potem różne kryzysy, które w powszechnym odbiorze zagrażają bezpieczeństwu opartemu na godziwym zarobkowaniu. Współczesne myślenie o tym, czym jest praca w życiu człowieka, sięga głębiej, aż do zjawiska wypalenia zawodowego (ang. burnout syndrome). 

Jego przebieg można opisać narastaniem symptomów:

• Pierwszym jest uczucie stopniowego wyczerpania i narastające zmęczenie organizmu.
• Redukcja aktywności to następny etap - pojawia się wycofanie i apatia wobec spraw firmowych i prywatnych.
• Praca zaczyna zajmować coraz więcej czasu, a efekty są słabsze: spada motywacja, kreatywność, słabną funkcje poznawcze.
• Pojawia się duże napięcie emocjonalne, wahania nastroju, a w ich wyniku trudności w kontaktach z otoczeniem.
• Organizm może zacząć reagować psychosomatycznie, czyli pojawiają się problemy zdrowotne: trudności ze snem, częstsze przeziębienia, spadek sprawności seksualnej, choroby serca lub układu trawiennego.
• Ostatnim i szczególnie niebezpiecznym etapem wypalenia jest desperacja, która może prowadzić do rozwinięcia się depresji reaktywnej, uzależnień, a nawet samobójstwa.
• Kłopot w tym, że najczęściej osoby przeżywające wymienione problemy nie są świadome, że przyczyną jest wypalenie. Koncentrują się najpierw na ich ignorowaniu, a potem wędrują po lekarzach, którzy - zwłaszcza jeśli nie są psychiatrami - też nie zawsze umieją dopytać o inne przejawy i połączyć wnioski we właściwą diagnozę. Amerykańska psycholożka, ekspertka w zakresie opisywanego zagadnienia, Christina Maslach wymienia takie główne przejawy wypalenia: 
• Emocjonalne wyczerpanie - czyli uczucie pustki i odpływu sił wywołane nadmiernymi wymaganiami psychologicznymi i emocjonalnymi, jakie praca stawia przed pracownikami albo też jakie sami sobie stawiają (nierealistyczne wymagania, które nie odpowiadały możliwościom). 
• Depersonalizacja - poczucie bezduszności, bezosobowości, cyniczne patrzenie na innych ludzi (klientów, współpracowników). 
• Obniżenie oceny własnych dokonań - poczucie marnowania czasu i wysiłku na swoim stanowisku pracy

Dlaczego wypalenie zawodowe dotyka tak wielu osób?

Wypalenie zawodowe może spotkać każdą pracującą osobę, ale jest szereg czynników, które wzmacniają ryzyko jego wystąpienia. Relacje społeczne to najbardziej intensywna część naszego życia. Bywa najbardziej gratyfikująca, ale również jest najbardziej kosztowna emocjonalnie (Piszę o tym w mojej książce Emocjonalny (nie)ład w pracy). Relacje są szczególnie istotne w zawodach opartych na komunikacji z innymi ludźmi (na przykład pracownicy szeroko pojętej służby zdrowia, pracownicy socjalni, sprzedawcy i wszyscy zajmujący się obsługą klienta w usługach). Życie dostarcza nam mnóstwa frustracji, a ostatnie kilka lat to ciągła niepewność, poczucie zagrożenia (pandemia, wojna) i rozgoryczenie (perypetie polityczne). Nierzadko rozładowanie tych stanów emocjonalnych odbywa się właśnie w sytuacjach, gdy sami jesteśmy pacjentami, klientami, gdy ktoś nas obsługuje. Na te osoby spływa wtedy ciężar ludzkich emocji. Znoszenie ich ma swoje granice.

Wypalenie dotyka też osób, które mają wygórowane ambicje, wysoką potrzebę osiągnięć i to się łączy z presją wysokich oczekiwań co do wyników ich pracy. Im dłużej takie ciśnienie trwa, im większej liczby spraw dotyczy, tym bardziej odkłada się w psychice. Wypalenie spotyka też osoby, które wykonują pracę ważną, odpowiedzialną, ale mającą w oczach społeczeństwa niską rangę, lekceważoną, a przy tym nisko nagradzaną i ustawicznie krytykowaną. W Polsce taką grupą zawodową są nauczyciele. Wypalenie może dotknąć również osób, których praca daje im początkowo poczucie sensu i społecznej rangi, jest wykonywana ofiarnie, z narażeniem własnego zdrowia, ale mało skuteczna lub nieskuteczna, bo nierozwiązująca problemu, z jakim się wiąże. To zjawisko spotyka choćby aktywistów. W Polsce jest widoczne wśród ludzi z różnych środowisk, na przykład pomagających uchodźcom.

Konfrontacja z przeżywaniem wypalenia musi objąć świadomość, że człowiek nie realizuje ważnych dla siebie potrzeb, że robi coś wbrew własnym wartościom, że to, czym się zajmuje, nie prowadzi go do osiągania tego, na czym mu w życiu zależy. Ileż osób współcześnie przeżywa takie stany! Wiedza o niekończących się kryzysach we współczesnym świecie - klimatycznym, politycznych, wojskowych, relacyjnych - wszystkich nas czyni zagrożonymi. Wszyscy bowiem zadajemy sobie prędzej lub później pytanie, z czego żyć, na co się zgodzić, na co mamy wpływ, czy mieć dzieci. 

Kto powinien przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu: firma czy pracownik?

Wspomniana Christina Maslach jest współautorką książki poświęconej temu zagadnieniu (Źródło:Ch. Maslach, M.P. Leiter, Prawda o wypaleniu zawodowym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011). Postulaty Maslach dziś są jeszcze bardziej aktualne niż wtedy, gdy wydano jej pracę. Dziś mówi się wprost, że kultura organizacyjna potrafi powodować niekorzystne zjawiska wśród pracowników. W biznesie na czoło przyczyn wybija się kwestia niskich kompetencji menedżerskich, ignorowanie tego faktu przez decydentów i ich oczekiwania skoncentrowane jedynie na wynikach finansowych. To również nierzadko bolączka instytucji państwowych. Podobnie jak liderski samozachwyt nieobcy różnym osobom na czele organizacji pozarządowych. 

Sugerowanie osobom cierpiącym na wypalenie zawodowe, że trzeba się nauczyć zarządzać stresem, nie wyczerpuje sprawy. W firmach, które są rzetelnie zainteresowane dobrostanem pracowników, niezbędne jest przeanalizowanie przyczyn kłopotów. Bywają w tym pomocni pracownicy HR, ale uważam, że przede wszystkim menedżerowie muszą być uważni na kondycję psychofizyczną swoich podwładnych. Oczywiście o ile sami nie mają zapędów mobbingowych, bo i to bywa przyczyną poważnych konfliktów, za które cenę płacą zwłaszcza pracownicy. Nie będą w firmach pomocne ani tzw. owocowe czwartki czy okazjonalne masaże, ani spotkania integracyjne przy piwie. Te przykładowe odskocznie od codziennych zadań nie zastąpią głębszej rozmowy o tym, co się dzieje w relacjach pracowniczych i jakim pracodawcą chce być firma dla swoich ludzi. 

Jak sobie radzić z symptomami wypalenia zawodowego? 

Przede wszystkim zwróć uwagę: 

• Jak się czujesz, gdy myślisz o pracy - wstając rano, kładąc się wieczorem?
• Co się zmienia w Twoich codziennych nawykach: jak jesz, jak sypiasz, co pijesz, jak spędzasz czas po pracy, o której z niej wracasz?
• Na co zwracają uwagę w Twoim zachowaniu i trybie bycia Twoi bliscy, znajomi?
• Co odczuwasz jako dolegliwości zdrowotne?
• Jak myślisz o czekających Cię zadaniach w pracy - jakie słowa przychodzą Ci na myśl?
• Na co masz ogólnie ochotę, a na co nie?
• Jak w rzeczywistości wygląda na co dzień Twoja koncentracja na samej pracy? 
• O czym rozmawiasz w pracy z koleżankami/kolegami?
• Czy i jak planujesz wolny czas, urlop?
• O czym myślisz, gdy się do niczego nie zmuszasz?
• Jakie emocje najczęściej odczuwasz? Z jakimi przeżyciami je wiążesz?

Odpowiedzi na te pytania pomogą Ci uświadomić sobie, czym żyjesz, co przeżywasz, na czym koncentruje się Twój umysł, czego doświadcza Twoje ciało. Jeśli okaże się, że odczuwasz stany, które zostały wymienione na początku artykułu, nie lekceważ tego. Udaj się na konsultację do psychologa, psychoterapeuty albo psychiatry (tu szczególnie jeśli masz zaburzenia snu, pracy serca, nawracające trudności oddechowe lub przewodu pokarmowego, stany lękowe, ataki paniki, nie dający się opanować smutek, poczucie braku sensu istnienia). Może się okazać, że potrzebujesz leków i/lub psychoterapii. Nie wstydź się! W dzisiejszych czasach z fachowej pomocy korzysta mnóstwo ludzi.

Przeciwdziałanie wypaleniu polega w dużej mierze na higienie życia codziennego: 
- Dbaj o odpowiednią ilość snu (nie ma dyżurnej liczby godzin, sprawdź, ile ich potrzebujesz).
- Racjonalnie się odżywiaj (skonsultuj się z dietetykiem).
- Obcuj z zielenią (spacery, wycieczki do lasu, ale też rośliny w domu i miejscu pracy chronią przed negatywnymi stanami emocjonalnymi)

- Rób przerwy w pracy: na zjedzenie posiłku, na kilka ćwiczeń oddechowych, na popatrzenie przez okno, wyjście na dwór (bez papierosa!).
- Wychodź z pracy po ośmiu godzinach, a nie gdy w budynku jest już pusto.
- Bierz urlop (systematycznie, bez odraczania i z przeznaczeniem na odpoczynek, a nie remont mieszkania).
- Spotykaj się z bliskimi, z przyjaciółmi, (rozmowy, wspólny śmiech), rób proste rzeczy (granie w planszówki, pielenie grządek itp.), pielęgnuj swoje zainteresowania, poświęcaj czas na aktywność fizyczną.
- Rozwijaj się - w zgodzie z potrzebami zawodowymi, które są dla Ciebie atrakcyjne, o których chętnie myślisz.
- Pogłębiaj samoświadomość (na przykład poprzez pracę z coachem, warsztaty, rozmowę z kimś, kto umie Cię słuchać) - jakie są Twoje potrzeby, wartości, życiowe priorytety. (Źródło:  Ł. Drozda, Emocjonalny (nie)ład w pracy, Onepress, Gliwice 2024, s. 28.)

Z wypalenia zawodowego można wyjść, ale nie ma powrotu do dokładnie tych samych realiów, w których ono nastąpiło. Musi nastąpić zmiana. Czasem polega ona na przedyskutowaniu ze zwierzchnikami roli zawodowej i jej zakresu, kiedy indziej na zmianie miejsca w organizacji, a bywa, że na odejściu z firmy i całkowitej zmianie trybu życia.